طرحواره تنبیه: چرا خود را مستحق مجازات می‌دانیم؟

طرحواره‌ ها باورهای عمیق و ناخود آگاهی هستند که در دوران کودکی و نوجوانی شکل می‌گیرند و بر رفتار، افکار و احساسات ما در بزرگسالی تأثیر می‌گذارند. یکی از طرحواره ‌های ناسازگار اولیه، طرحواره تنبیه است که می‌تواند باعث سخت‌ گیری بیش از حد نسبت به خود و دیگران شود. در این مقاله، به بررسی کامل این طرحواره، نشانه‌ ها، علل شکل‌گیری و روشهای درمان آن می‌پردازیم.

طرحواره تنبیه چیست؟

طرحواره تنبیه به این معناست که فرد معتقد است اشتباهات، نقص ‌ها و خطاها (چه در خودش و چه در دیگران) باید با تنبیه، سرزنش یا مجازات جبران شوند. افرادی که این طرحواره را دارند، معمولاً نسبت به خود و دیگران بسیار سخت‌ گیر بوده و انعطاف ‌پذیری کمی در برابر اشتباهات دارند (منبع).

ویژگی‌های کلی طرحواره تنبیه چیست؟

• باور به اینکه خطاها همیشه باید مجازات شوند.
• نبود بخشش و شفقت نسبت به خود و دیگران.
• سخت‌گیری و انتظارات بیش از حد از خود و دیگران.
• تجربه احساس گناه، شرم و خود تنبیهی.
• واکنش پرخاشگرانه یا سرزنش‌ آمیز به اشتباهات دیگران.
• 
  

نشانه‌ها و علائم طرحواره تنبیه چیست؟

فردی که این طرحواره را دارد، ممکن است در جنبه ‌های مختلف زندگی نشانه ‌هایی از آن را نشان دهد. در ادامه برخی از این نشانه‌ها را بررسی می‌کنیم.

الف) نشانه‌های شناختی (فکری)

• باور به اینکه اشتباهات غیرقابل جبران هستند.
• داشتن افکار انتقادی و سرزنش‌ آمیز درباره خود و دیگران.
• فکر کردن به مجازات به عنوان راهی برای اصلاح رفتار.

ب) نشانه‌های رفتاری

• سخت‌گیری بیش از حد در روابط شخصی و کاری.
• ناتوانی در بخشیدن خود و دیگران.
• رفتارهای خودتنبیهی مانند کار بیش از حد، محروم کردن خود از لذت‌ها یا حتی آسیب زدن به خود.
• پرخاشگری کلامی یا فیزیکی هنگام مواجهه با اشتباهات دیگران.

ج) نشانه‌های هیجانی

• احساس گناه مداوم.
• احساس شرم و بی‌ارزش بودن.
• خشم و عصبانیت نسبت به خود یا دیگران.
• نداشتن احساس همدلی نسبت به خطاهای دیگران.

مثال‌ هایی از طرحواره تنبیه در موقعیت‌های مختلف

محیط کاری

سارا، مدیر یک شرکت، زمانی که یکی از کارکنانش اشتباهی در گزارش مالی انجام می‌دهد، به جای بررسی علت اشتباه و کمک به اصلاح آن، او را به شدت سرزنش کرده و تهدید به اخراج می‌کند. سارا باور دارد که اشتباهات غیرقابل قبول هستند و افراد باید برای آن‌ها مجازات شوند.

روابط عاطف

امیر وقتی متوجه می‌شود که همسرش یک قرار مهم را فراموش کرده، به شدت عصبانی می‌شود و چند روز با او صحبت نمی‌کند. او معتقد است که فراموش کردن یک قرار مهم نشانه بی‌مسئولیتی است و نباید به راحتی بخشیده شود.

رفتار با خود

رضا پس از اینکه در امتحانش نمره پایینی می‌گیرد، به شدت از خود متنفر شده و تصمیم می‌گیرد که دیگر به تفریحات مورد علاقه‌اش نپردازد. او خود را به خاطر این شکست مستحق تنبیه می‌داند.

 تست طرحواره تنبیه

1. وقتی من یا دیگران مرتکب اشتباه می‌شویم، احساس می‌کنم که باید به شدت مجازات شویم.
2. من به سختی می‌توانم اشتباهات خودم را ببخشم.
3. وقتی کسی به من آسیبی می‌زند، احساس می‌کنم که باید انتقام بگیرم.
4. معتقدم که افراد باید تاوان اشتباهاتشان را بدهند، حتی اگر ناخواسته مرتکب خطا شده باشند.
5. در بیشتر مواقع، به جای درک و همدلی با دیگران، بیشتر بر سرزنش کردن آنها تمرکز دارم.
6. وقتی دیگران قوانین یا اصولی را زیر پا می‌گذارند، فکر می‌کنم که باید به شدت مجازات شوند.
7. به ندرت می‌توانم برای خودم یا دیگران توجیهی در نظر بگیرم که چرا اشتباه کرده‌اند.
8. وقتی کسی کار اشتباهی می‌کند، به سختی می‌توانم او را ببخشم، حتی اگر عذرخواهی کند.
9. گاهی احساس می‌کنم که زندگی باید مرا به خاطر اشتباهاتم مجازات کند.
10. نسبت به خودم بسیار سخت‌گیر هستم و گاهی خودم را به خاطر اشتباهات گذشته سرزنش می‌کنم.
11. وقتی کسی کار اشتباهی انجام می‌دهد، به جای فهمیدن دلیل رفتار او، بیشتر به مجازات او فکر می‌کنم.
12. فکر می‌کنم که باید بی‌رحمانه با کسانی که مرتکب اشتباه می‌شوند رفتار کرد.
13. اشتباهات دیگران را همیشه در ذهنم نگه می‌دارم و نمی‌توانم آنها را فراموش کنم.
14. اگر کسی کار اشتباهی انجام دهد، تصور می‌کنم که دیگر هرگز نمی‌توانم به او اعتماد کنم.
15. گاهی اوقات احساس می‌کنم که اگر کسی مجازات نشود، عدالت برقرار نخواهد شد.

پاسخ های هر سئوال به شکل زیر هستند:

1. کاملاً مخالفم
2. نسبتاً مخالفم
3. تا حدودی موافقم
4. نسبتاً موافقم
5. کاملاً موافقم

اگر پاسخ شما به بیش از ۶ سئوال بالا نسبتا موافقم یاکاملا موافقم باشد به این معنی است که طرحواره تنبیه درون شما فعال می باشد.

علل ایجاد طرحواره تنبیه چیست؟

طرحواره تنبیه معمولاً در نتیجه تجربیات منفی دوران کودکی شکل می‌گیرد. در این بخش، عوامل اصلی ایجاد این طرحواره را بررسی می‌کنیم و برای هر یک مثال‌هایی ارائه می‌دهیم تا بهتر متوجه شوید که چگونه این باور در ذهن فرد نهادینه می‌شود.

۱. تربیت سخت‌ گیرانه و تنبیهی

در خانواده‌هایی که والدین سخت‌گیر و کنترل‌گر هستند، کودکان یاد می‌گیرند که کوچک‌ترین اشتباهاتشان مجازات دارد. این والدین به جای آموزش و راهنمایی، از تنبیه برای کنترل رفتار کودک استفاده می‌کنند.

زهرا، دختری ۷ ساله، هنگام غذا خوردن لیوان شیر خود را می‌ریزد. پدرش به جای اینکه آرام بماند و به او یاد بدهد که چگونه مراقب باشد، او را به شدت سرزنش می‌کند و اجازه نمی‌دهد شام بخورد. در نتیجه، زهرا یاد می‌گیرد که هر اشتباه مساوی با تنبیه است. این باور در بزرگسالی باعث می‌شود که او نسبت به خطاهای خود و دیگران بسیار سخت‌گیر باشد.

۲. نبود محبت و شفقت در خانواده

کودکانی که در محیطی بزرگ می‌شوند که در آن احساساتشان نادیده گرفته می‌شود و هیچ‌کس با عشق و مهربانی با آن‌ها برخورد نمی‌کند، یاد نمی‌گیرند که اشتباهات بخشی از یادگیری و رشد هستند. آن‌ها باور می‌کنند که ارزشمند بودنشان وابسته به کامل بودن است.

علی هر بار که در مدرسه نمره کمی می‌گیرد، مادرش به جای حمایت از او، با سردی برخورد کرده و به او می‌گوید: «تو همیشه ناامیدم می‌کنی. معلومه که هیچ ‌وقت موفق نمی‌شی!» علی در بزرگسالی به دلیل این تجربه، به شدت از شکست می‌ترسد و برای کوچک‌ ترین اشتباه خود را سرزنش می‌کند.

۳. الگوهای سخت‌ گیرانه در جامعه و مدرسه

در برخی از جوامع و مدارس، قوانین بسیار سخت‌ گیرانه‌ای وجود دارد که بر پایه تنبیه بنا شده‌اند. چنین محیط‌هایی باعث می‌شوند که کودکان به جای یادگیری انعطاف‌ پذیری، باور کنند که هر خطایی باید با مجازات همراه باشد.

مریم در مدرسه‌ای درس می‌خواند که معلمان برای کوچک ‌ترین اشتباهات تنبیه‌های سختی اعمال می‌کنند. اگر یکی از دانش‌آموزان دیر به کلاس برسد، باید جلوی همه مورد تحقیر قرار بگیرد. این نوع آموزش باعث می‌شود که مریم در بزرگسالی نسبت به قوانین بیش از حد سخت‌ گیر باشد و از دیگران هم انتظار داشته باشد که بدون هیچ خطایی رفتار کنند.

۴. تجربه‌های آسیب ‌زا و تنبیهی در کودکی

کودکانی که تجربه‌های تلخی مانند تنبیه بدنی، تحقیر، یا سرزنش شدید را پشت سر گذاشته‌اند، معمولاً با این باور بزرگ می‌شوند که دنیا جای بی‌ رحمی است و انسان‌ها همیشه باید برای اشتباهات خود مجازات شوند.

رضا در کودکی وقتی یک فنجان را شکست، پدرش به شدت او را کتک زد. این تجربه باعث شد که رضا در بزرگسالی به شدت از خطا کردن بترسد و حتی در کارهای ساده هم اضطراب زیادی داشته باشد. او همچنین وقتی دیگران اشتباه کنند، به جای درک و بخشش، با عصبانیت و پرخاشگری واکنش نشان می‌دهد.

۵. داشتن والدین کمال ‌گرا و انتقادی در طرحواره تنبیه

برخی از والدین انتظارات بسیار بالایی از فرزندان خود دارند و هر خطای کوچکی را به عنوان یک شکست بزرگ تلقی می‌کنند. این نوع تربیت باعث می‌شود که کودک یاد بگیرد که همیشه باید کامل باشد و در غیر این صورت، شایسته تنبیه است.

سینا هر بار که تکالیف مدرسه‌اش را انجام می‌دهد، مادرش ایرادهای زیادی از آن می‌گیرد و به او می‌گوید: « این کافی نیست، تو باید بهتر باشی! » سینا در بزرگسالی به شدت از خود انتقاد می‌کند و هیچ‌وقت از عملکرد خود راضی نیست.

۶. مقایسه شدن با دیگران و تحقیر شدن

وقتی کودک دائماً با دیگران مقایسه شود و به او گفته شود که به اندازه کافی خوب نیست، احساس می‌کند که باید برای جبران این « نقص » خود را تنبیه کند یا دیگران را سرزنش کند.

ندا همیشه از سوی والدینش با دخترخاله‌اش مقایسه می‌شود. هر بار که نمره کمتری می‌گیرد، مادرش می‌گوید: « ببین دخترخالت همیشه نمره ۲۰ می‌گیره، ولی تو هیچ ‌وقت به درد نمی‌خوری! » این مقایسه‌ها باعث می‌شود که ندا در بزرگسالی به شدت خود را سرزنش کند و نتواند اشتباهات خود را بپذیرد.

۷. تجربه بی‌ عدالتی یا خشونت در دوران کودکی

کودکانی که در محیط‌های پر از خشونت، بی‌عدالتی یا سرکوب بزرگ می‌شوند، ممکن است یاد بگیرند که دنیا جای سختی است و افراد باید برای هر اشتباهی مجازات شوند.

کامران در خانواده‌ای بزرگ شده که در آن پدرش همیشه با خشونت با مادر رفتار می‌کرد. او یاد گرفته که قدرت با تنبیه و سخت‌گیری ایجاد می‌شود. در نتیجه، در بزرگسالی او نیز به شدت سخت‌گیر و غیرقابل انعطاف شده و اعتقاد دارد که دیگران باید برای اشتباهات خود رنج بکشند.

۸. داشتن والدین یا مراقبان پرخاشگر و عصبی

وقتی والدین فردی بسیار عصبی و پرخاشگر باشند، کودک یاد می‌گیرد که واکنش طبیعی به اشتباهات، خشم و تنبیه است. این کودکان ممکن است در بزرگسالی رفتارهای مشابهی داشته باشند.

بهروز در خانواده‌ای بزرگ شده که پدرش بسیار زود عصبانی می‌شد و برای کوچک‌ترین اشتباهی فریاد می‌زد. او یاد گرفت که وقتی کسی اشتباه می‌کند، باید با عصبانیت و تنبیه پاسخ داد. در نتیجه، در بزرگسالی او نیز در محیط کار و زندگی شخصی، به شدت انتقادی و سرزنش‌ گر شده است.

روش‌های درمان طرحواره تنبیه چیست؟

برای درمان این طرحواره، می‌توان از روش ‌های زیر استفاده کرد:

۱. درمان شناختی-رفتاری (CBT)

در درمان شناختی رفتاری درمانگر با کمک اقدامات زیر سعی در اصلاح طرحواره تنبیه دارد:

• شناسایی افکار سخت‌گیرانه و جایگزینی آنها با افکار منعطف‌تر.
• بررسی شواهدی که نشان می‌دهد اشتباهات همیشه نباید تنبیه شوند.
• تمرین مهارت ‌های خودشفقتی و بخشش.

۲. طرحواره‌ درمانی

طرحواره درمان به دنبال شناسایی ریشه های شکل گیری طرحواره با کمک روش های زیر است:

• شناسایی ریشه‌های این طرحواره در دوران کودکی.
• استفاده از تکنیک‌های باز parenting (بازپروری والدین درونی) برای ایجاد یک صدای درونی مهربان‌تر.
• نوشتن نامه‌هایی به کودک درونی برای ایجاد همدلی و شفقت.

۳. ذهن ‌آگاهی و خودشفقتی

درمان خودشفقتی روشی نسبتا جدید برای درمان اختلالات روانشناختی و به خصوص طرحواره تنبیه است. در این رویکرد از روش های زیر استفاده میشود.

• تمرین ‌های مدیتیشن و ذهن ‌آگاهی برای کاهش انتقاد از خود.
• تمرین گفتگوی درونی مهربان‌تر.

۴. درمان روانپویشی

در درمان روانپویشی به دنبال بازسازی خاطرات گذشته و رهایی فرد از احساسات مدفون شده گذشته است و از تکنیک های زیر استفاده می کند.

• مرور خاطرات تنبیهی دوران کودکی و بازسازی آن‌ها با نگاه مهربانانه‌تر.
• تمرین تکنیک‌های رهایی از شرم و گناه.

۵. تغییر الگوهای رفتاری

در تغییر الگوهای رفتار تکنیک هایی به فرد آموزش داده می شود تا در زندگی روزمره نسبت به طرحواره تنبیه خود آگاه باشد و اقدامات کوچکی برای مقابله با آن انجام دهد.

• تمرین بخشیدن خود و دیگران در موقعیت‌های کوچک.
• استفاده از روش‌های جایگزین برای مدیریت اشتباهات (مانند یادگیری از آن‌ها به جای مجازات).
• 
  

نتیجه ‌گیری

طرحواره تنبیه می‌تواند زندگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و موجب سخت‌گیری بیش از حد، عدم بخشش و احساس گناه مداوم شود. اما با شناسایی و درمان این طرحواره، می‌توان به سمت زندگی سالم‌تر، مهربان‌تر و انعطاف ‌پذیرتر حرکت کرد. اگر احساس می‌کنید این طرحواره در شما وجود دارد، مراجعه به یک روان ‌درمانگر می‌تواند کمک بزرگی باشد.

به خاطر داشته باشید: اشتباهات بخشی طبیعی از زندگی هستند و ما می‌توانیم از آنها یاد بگیریم، نه اینکه خود یا دیگران را برای آنها مجازات کنیم.